Από τη δεκαετία του ’60, το μυστικιστικό ρεύμα ήταν πάντα παρόν, τουλάχιστον στην underground καλλιτεχνική παραγωγή
Μυστικισμός
Είναι παράδοξο. Οι μυστικιστικές-θρησκευτικές ρίζες της φιλοσοφίας των hippies διατήρησαν πολιτιστικά ζωντανές τις θέσεις τους ακόμα και μετά από την –πολιτική- προοδευτική ριζοσπαστικοποίηση. Πολιτιστικές θέσεις που είναι ανιστορικές και ανίκανες να αυτοκαταργηθούν ή να αυτοξεπεραστούν. Η εμμονή σ’ αυτές για πολλούς θα χαρακτηριστεί αρνητική.[1]
Ακόμα και ο Bob Dylan , ο βασικότερος εκφραστής της "ανήσυχης" Αμερικής, πέρασε τη χριστιανική του περίοδο (τέλος των 70s- αρχές των 80s), ενώ είναι διάχυτη στο έργο του η επιρροή της Βίβλου -ήδη από την εποχή του All Along the Watch Tower ή ίσως και νωρίτερα.
Στον αντίποδα, ο Cat Stevens από ελληνο-ορθόδοξος θα γίνει μουσουλμάνος και θα εξαφανισθεί[2] ως το 1985.[3]
Το 1967, οι Beatles θα συνδέσουν το όνομά τους με τον -μέχρι τότε άγνωστο- γκουρού Maharishi. Πολλοί τότε θα πουν ότι η σχέση τους με τον ινδουισμό θα είναι μια "παιδική αρρώστια", όμως ο George Harrison θα παραμείνει πιστός μέχρι τον θάνατό του. Την ίδια χρονιά, ο Paul McCartney και ο John Lennon έγραφαν το "I am the Walrus" που άρχιζε με την πανθεϊστική δήλωση: "I am he as you are he as you are me and we are all together."
Θα ακολουθήσει το 1970 το"Instant Karma" του Lennon, ενώ την επόμενη χρονιά ο George Harrison στο "My Sweet Lord" θα εναλλάσσει "Αλληλούια" και "Hare Krishna."
Η spiritual οδύσσεια του Leonard Cohen, θα αρχίσει από το 1979 (με το άλμπουμ Recent Songs), για να κορυφωθεί το 1993 με τον εγκλεισμό του στο Zen Center, στο Mount Baldy (Καλιφόρνια). Θα "σιγήσει" για εννιά χρόνια, ως το 2002. Στο μοναστήρι, ζούσε ως ζεν μοναχός με το όνομα Jikan μέχρι το 1999.
Η Νέα Εποχή
Ο David Hume[4], υπενθυμίζει ότι, το πιο παράλογο επιχείρημα, στα χέρια ενός ανθρώπου με αγχίνοια και επινοητικότητα είναι δυνατόν να αποκτήσει μιαν όψη ευλογοφάνειας. Και αν κάποιος αμφιβάλλει, ας θυμηθεί τον Charles Manson.
Όμως, όλα αυτά είναι (;) παρελθόν. Τι γίνεται σήμερα;
Χαρακτηριστικό της σημερινής –μεταμοντέρνας- κατάστασης, είναι και ένας σωρός από ευλογοφανή μυστικιστικά "χόμπι": θεραπείες εκτόνωσης της ενέργειας, ολιστική ιατρική, lifestyle υγιεινισμός με γιόγκα, ταοϊσμό, ζεν, εσωτερικιστικά ρεύματα, μεταφυσικές δοξασίες, ανορθολογικές πρακτικές. Αυτόν τον συγκρητισμό πεποιθήσεων και πρακτικών, τον γνωρίζουμε με τον όρο New Age και στην πραγματικότητα είναι ένα συνονθύλευμα εναλλακτικών προσεγγίσεων στον δυτικό τρόπο ζωής.
Οι αναδρομές σε εξωτικά πρότυπα, σε πανθεϊστικούς, παμψυχιστικούς ή βιταλιστικούς μυστικισμούς, προτάσσονται ως εναλλακτικές λύσεις προς τον δυτικό ορθολογισμό. Πολλοί θεωρούν ότι εκφράζουν την προσδοκία και την επιθυμία μιας αντικατάστασης του στενού πνεύματος του συναγωνισμού και του κέρδους από την ανθρώπινη ευαισθησία και τη διευρυμένη συνείδηση.[5]
Οι οπαδοί του Βίλχελμ Ράιχ , μαθητή του Φρόιντ, θεωρούν ότι κάτω απ' τη σκιά μιας αποτυχημένης σεξουαλικής επανάστασης, όπου η καταπίεση έχει αντικατασταθεί από την ασυδοσία, ο μυστικισμός και οι δορυφόροι του έχουν ξεπηδήσει στο προσκήνιο. Θεωρούν επίσης ότι ο μυστικισμός είναι σκόπιμος χειρισμός της συνειδητότητας, τόσο με ναρκωτικά όσο και χωρίς, για τα ψυχεδελικά "ταξίδια" και την αναζήτηση της "σωτηρίας".[6]
Το σίγουρο είναι ότι, για τους περισσότερους, αυτός ο lifestyle συγκρητισμός περιορίζεται στην άποψη για τη διακόσμηση του σπιτιού τους ή στον τρόπο με τον οποίο θα "χαλαρώσουν" ακούγοντας "μουσικούλα" μετά από μια κοπιαστική μέρα δουλειάς ή κατανάλωσης. Η "διεύρυνση" της συνείδησης δεν είναι τίποτε άλλο από τη φυγή από την καθημερινότητα. Όπως κάποτε με τα Άρλεκιν: ξεχνιέσαι...
Και η μουσική;
Το 1967, με το ροκ μιούζικαλ Hair και το πασίγνωστο τραγούδι "Aquarius" ( "This is the dawning of the age of Aquarius") ένα ευρύ κοινό από όλο τον κόσμο άρχισε να εξοικειώνεται με την προοπτική έλευσης μιας "Νέας Εποχής".
Οι καταβολές της μουσικής New Age, ανιχνεύονται πίσω στη δεκαετία του 1970, σε ηχογραφήσεις free-form jazz συγκροτημάτων –που θα μπορούσαν να χαρακτηρισθούν pre-ambient- με τη δισκογραφική εταιρία ECM (The Paul Winter Group, Oregon). Επίσης, βασική επιρροή στη διαμόρφωσή της, υπήρξε και η ambient μουσική του Brian Eno. Πολλοί θεωρούν το έργο Tubular Bells του Mike Olfield (τη μουσική του πρώτου Εξορκιστή) ως το πρώτο New Age άλμπουμ.
Πολλοί επίσης θεωρούν ότι σημαντική επιρροή στην εξέλιξη (και) της New Age μουσικής υπήρξαν έργα του Karlheinz Stockhausen, τζαζ κομμάτια του Sun Ra, και ακόμα οι δίσκοι των Parliament/Funkadelic. Μουσικές με διαφορετικές καταβολές που παραπέμπουν στο Σύμπαν και στο Διάστημα πάντα σε σχέση με κάποιου είδους σωτηρία. Από τι;
Χαλαρά…
Η New Age μουσική, προσφέρεται για διαλογισμό, προσφέρει ελπίδα για ένα καλύτερο μέλλον –δίχως όμως να διευκρινίζει τι και πως και ποιο μέλλον.
Εκτιμά την καλοσύνη και την ομορφιά.
Σπάνια όμως ασχολείται με τα προβλήματα του –αληθινού- κόσμου και των κατοίκων του. Είναι -όπως και γενικά η New Age κατάσταση- μακριά από το νόημα (π.χ.) του ζεν -ότι δηλαδή η σύλληψη των πραγμάτων πραγματοποιεί την αληθινή και ουσιαστική ενότητά της με τα πράγματα: ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται τα πράγματα με απλή αυτοσυνείδηση.
Δεν μιλάμε λοιπόν για αυτο-υπέρβαση του εγώ , ούτε για αυτοπραγμάτωση. Η New Age, προσφέρει οράματα και χαλάρωση. Ιδιωτικά, μακριά από κοινωνικές προϋποθέσεις της αλήθειας, μακριά από τα πράγματα. Άλλωστε, ας μη ξεχνάμε και τον Μπρεχτ , που κάπου λέει ότι η αλήθεια παράγεται .
Κατά κανόνα ορχηστρική[7], η New Age μουσική αγαπά τίτλους με ονόματα τοπίων, αστεριών και διαστημικών εξερευνήσεων. Τις περισσότερες φορές που ακούγονται και κάποιες λίγες λέξεις, αυτές αντικατοπτρίζουν λακωνικά τις πεποιθήσεις των δημιουργών, τη δική τους "αλήθεια". Η Enya, που κέρδισε και Grammy, τραγουδά σε πολλές και ποικίλες γλώσσες –ακόμα και στα λατινικά. Ας αναφέρουμε εδώ μερικά ονόματα καλλιτεχνών και συγκροτημάτων: Suzanne Ciani, Kitaro, Cusco, Space, Gandalf, Software, Anugama, G.E.N.E., Karunesh, Steven Halpern.
Είναι παραδεκτό ότι, μουσικολογικά, δεν υπάρχει καμία σχέση της New Age με τις εθνικές μουσικές στις οποίες θα ήθελε να αναφέρεται. Δύσκολα θα μπορούσε να της αποδοθεί μια πολιτισμική ταυτότητα αφού δεν παραπέμπει σε κάποια βιωμένη παράδοση. Ακόμα και τα μουσικά όργανα –αληθινά ή synthesized- παραποιούνται, εκτελούνται με εντελώς διαφορετικό τρόπο από τον παραδοσιακό. Κυρίαρχο, πάντως, είναι το στοιχείο της επανάληψης όπως και η στατικότητα της μουσικής φόρμας.
Και ο Θεός;
Ο New Age ουμανισμός είναι ένα ουτοπικό όνειρο, στηριγμένο σε μια γεμάτη ψεγάδια κατανόηση της ανθρώπινης φύσης. Είναι μια "καταναλωτικά" υλιστική θεώρηση του κόσμου. Ο Θεός για τη New Age είναι μια ιδέα του υλικού κόσμου. O ίδιος ο άνθρωπος θεοποιείται. Το ζητούμενο είναι η αυτοπραγμάτωση. Με spa και χαλάρωση;
Ο κριτικός και δοκιμιογράφος Tζορτζ Στάινερ , σε ερώτηση[8] αν η ανικανότητά της γλώσσας να εξηγήσει τη μουσική -ένα από τα προσφιλή του θέματα- είναι μια μεταφορά για το ανεξιχνίαστο του μυστηρίου του Θεού, απαντούσε: " H μουσική είναι η σαφέστερη απόδειξη των ορίων της γλώσσας και του λόγου, όπως είναι επίσης το μυστήριο του Θεού ή του θανάτου. Ο λόγος δεν είναι παντοδύναμος και η μουσική φωτίζει τη μετριότητά του. Ο Λάιμπνιτς ρωτούσε: «Mε τι μοιάζει η μουσική;». Δεν υπάρχει συλλογισμός που να δίνει μιαν απάντηση. H μουσική είναι ο λόγος του υπερβατικού, έχει πελώρια νοήματα, αλλά δεν μας επιτρέπει να τα εκφράσουμε με άλλο τρόπο. Γι' αυτό συγγενεύει με τη μυστική εμπειρία, που κανείς δεν έχει λόγια για να την περιγράψει, ούτε και αυτός που την έχει ζήσει. Οταν ζήτησαν από τον Σούμαν να εξηγήσει με λόγια μια σονάτα του, απάντησε εκτελώντας την για δεύτερη φορά… …H δική μου θεώρηση...", συνεχίζει ο Στάινερ, " είναι ένα είδος μεταφυσικού μαρξισμού, που θεμελιώνεται όχι τόσο πάνω σε μιαν ορθολογική ενέργεια όσο πάνω σε μιαν αρχή της ελπίδας…"
Ελπίδα, ίσως. Όμως, μήπως έχουν δίκιο και κάποιοι που φωνάζουν συν Αθηνά και χείρα κίνει;
Η κίνηση είναι κάτι φυσικό, όχι μεταφυσικό. Και η μουσική είναι φυσική -και ψυχική- κίνηση: συγκίνηση . Συντονίζει δράσεις και συναισθήματα. Πως τα καταφέρνει και παραπέμπει -σχεδόν πάντα- σε κάτι μεταφυσικό;
Ο Ξενάκης[9] θεωρούσε ότι η τέχνη είναι κάτι που δεν έχει καμμία εξωτερική αναγκαιότητα, δεν είναι λειτουργία εξωτερική. Μπορεί να βρεί κοινωνική λειτουργία, αλλά είναι σαν το παιδί που παίζει: το κάνει γιατί έχει μια παρόρμηση βιολογική, χωρίς να ξέρει γιατί. Όμως το κάνει.
Θεωρούσε επίσης ότι, αναγκαστικά, με την πολύ έντονη βίωση που υποχρεώνει τον καλλιτέχνη, η τέχνη είναι ένα είδος μυστικής άσκησης, όπως στους μύστες, άθεη μυστικιστική άσκηση.
--------------------------------------------------------------------------------
[1] Mario Maffi, Underground, εκδ. Οδυσσέας ΕΠΕ, Αθήνα 1982
[2] Είχε απαιτήσει και τη διακοπή της διανομής των δίσκων του, κάτι που ευτυχώς δεν έγινε δεκτό από τις εταιρίες.
[3] Έγραψε τότε ένα τραγούδι για το Live Aid, όπου όμως δεν του δόθηκε η ευκαιρία να συμμετάσχει.
[4] David Hume, Διάλογοι για τη Φυσική Θρησκεία, 1779
[5] Π. Κονδύλης, Η παρακμή του Αστικού Πολιτισμού, Θεμέλιο, Αθήνα 2000
[6] Μπάρμπαρα Γκόλντενμπεργκ-Κούπμαν
[7] instrumental
[8] Εφημερίδα Corriere della Sera, από http://archive.enet.gr/1998/12/27/on-line/keimena/art/art3.htm
[9] Γιάννης Ξενάκης, διάλεξη στην αίθουσα της Εθνικής Λυρικής Σκηνής
