Ο αυτοσχεδιασμός, η απρόβλεπτη στιγμιαία δημιουργία, είναι ο τρόπος που επιτρέπει στους μουσικούς να διατηρούν την αυθεντικότητα της μουσικής τους και ταυτόχρονα να μπορούν να προσφέρουν αλλαγές, φρέσκιες ιδέες και ανάπτυξη της μουσικής.

Ιστορικά, σίγουρα οι πρώτες απόπειρες μουσικής δημιουργίας του ανθρώπινου γένους δεν πρέπει να ήταν τίποτε άλλο παρά ελεύθερος αυτοσχεδιασμός.

Μέχρι την Αναγέννηση, εποχή που η ευρωπαϊκή μουσική γλώσσα βαθμιαία εμπλουτίζεται και ο χειρισμός της γίνεται περισσότερο πολύπλοκος, ο αυτοσχεδιασμός συνυπάρχει με το γραπτό. Η ερμηνεία, φωνητική ή ενόργανη ήταν ιδιαίτερα αυτοσχεδιαζόμενη.
Τον 17ο και τον 18ο αιώνα, ο αυτοσχεδιασμός επιτρέπεται μόνο στους σολίστ.
Οι πιανίστες έπαιζαν παραλλαγές σε ένα θέμα εκτελώντας ένα αριθμημένο μπάσο.
Στο βιολί και στο τραγούδι, οι ερμηνευτές επινοούσαν μια μελωδική γραμμή στην κορόνα (πτώση).
Οι οργανίστες, μπορούμε να πούμε ότι ήταν οι τελευταίοι μουσικοί που αυτοσχεδίαζαν αφού έμειναν πιστοί στην αυτοσχεδιαστική πρακτική τους ακόμα και σε εποχές που οι συνθέτες σημείωναν ακριβώς τους καλλωπισμούς και τις παραλλαγές (19ος και 20ος αιώνας).

Στην εξω-ευρωπαϊκή μουσική, η προφορική παράδοση μεταφέρεται στο παρόν, ξαναζωντανεύει χάρη στον αυτοσχεδιασμό.
Κι εδώ όμως, η υπεροχή του μειώνεται σταδιακά, όσο αναπτύσσεται η σημειογραφία, με χαρακτηριστικά παραδείγματα τη μουσική της Ιαπωνίας και της Κίνας.
Σε κάθε περίπτωση πάντως, ο αυτοσχεδιασμός έχει μια θέση στην κοινωνία και εκφράζει μια ομοιόμορφη συλλογική σκέψη.

Στη τζαζ, ο αυτοσχεδιασμός προσδιορίζεται από τον άμεσο χαρακτήρα της επικοινωνίας του και έχει μια δυναμική λειτουργία επιτάχυνσης της εξέλιξης των μουσικών μορφών. Εκδηλώθηκε με τρεις τρόπους που καθορίζουν και τη διαδοχή των κύριων υφολογικών ρευμάτων:
-Με την παράφραση. Η παραλλαγή προβάλλει πάλι το θέμα ενώ συγχρόνως το τροποποιεί (Louis Armstrong).
-Με την παράφραση που βασίζεται αποκλειστικά στην αρμονική δομή: μελωδική ή/και ρυθμική παραλλαγή πάνω σε μια βάση συγχορδιών (Charlie Parker).
-Με την ελεύθερη επινόηση, γενικευμένη ως προς όλες τις παραμέτρους (Art Ensemble of Chicago).

Βέβαια, αν και η τζαζ αναπτύχθηκε με βάση τον αυτοσχεδιασμό, δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις κομματιών που μοιάζουν να έχουν απολιθωθεί, αφού τα πάντα είναι γραμμένα μέχρι την παραμικρή λεπτομέρεια.
Ακόμα χειρότερα, δεν είναι λίγες και οι περιπτώσεις βιρτουόζων μουσικών που συγχέουν τον αυτοσχεδιασμό-επικοινωνία με την επίδειξη των ικανοτήτων τους στην εκτέλεση κάποιου μουσικού οργάνου.

Ο αυτοσχεδιασμός πάντως, δεν παύει να οργανώνει ηχητικά συμβάντα μέσα σ’ ένα σύστημα, με τρόπο καθορισμένο από τους νόμους του συστήματος. Ακολουθεί ή προκαλεί την εξέλιξη των μουσικών μορφών.
Η ελευθερία του κατευθύνεται από τη δομή του συστήματος.
Παράφραση –για παράδειγμα- ενός θέματος είναι ο αυτοσχεδιασμός πάνω στο σαφές του σχήμα. Με αυτή την έννοια το υλικό στον αυτοσχεδιασμό είναι προαποφασισμένο.
Ο αυτοσχεδιαστής -συνειδητά ή όχι- ανατρέχει σε προηγούμενες καταστάσεις, αναζητώντας σημεία αναφοράς, δημιουργώντας έτσι δεσμούς με κάτι που έχει προϋπάρξει.

Όμως, το τυχαίο γίνεται αναγκαίο. Μουσικοί και ακροατές γίνονται αυτήκοοι μάρτυρες μιας διαδικασίας απρόβλεπτης δημιουργίας.

Αυτή είναι ίσως και η σημαντικότερη διαφορά ανάμεσα στη σύνθεση και τον αυτοσχεδιασμό: αντιμετωπίζουν τον χρόνο με διαφορετικό τρόπο.
Στη σύνθεση, βρισκόμαστε κατά κάποιο τρόπο εκτός χρόνου.
Μπορούμε με μιας να φέρουμε στο νου μας όλο το έργο. Ο χρόνος μηδενίζεται.
Στον αυτοσχεδιασμό, ο μουσικός χρόνος συναντά τον πραγματικό χρόνο.


……………………………………………………………………


Βιβλιογραφία – Πηγές:


Derek Bailey, Improvisation Its Nature And Practice In Music, Da Capo Press, 1993 (first published in 1980)

Gilbert DALMASSO (1949 - 1991), από Musique en jeu ; N° 26, fevrier 1977, Editions du Seuil, Paris, 1977

William Harris, On Classical Improvisation (από http://community.middlebury.edu/~harris/MusicPapers/OnImprov.html
και http://community.middlebury.edu/~harris/MusicPapers/MusicAlive.html)

Improvisation on "Improvisation": συζήτηση του performance artist Jack Hauser με τον συνθέτη και αυτοσχεδιαστή Karlheinz Essl
(Από http://www.essl.at/bibliogr/improvisation-e.html)